Nieśmiałe dziecko – jak mu pomóc?

Dzieci jak wiadomo, są bardzo różne. Te nieśmiałe, spokojne, często poprzez to, że swoim zachowaniem nie wychylają się przed szereg (czyt. nie sprawiają większych problemów wychowawczych), są mniej zauważalne. Jednak dla rodziców tych dzieci, jak i dla nich samych nieśmiałość nie jest przyjemnym doświadczeniem. Stanowi raczej barierę - coś, co w pewien sposób ogranicza możliwości swobodnego rozwoju, a często utrudnia wykorzystywanie potencjału, jaki posiada niepewne siebie dziecko.

Czym jest nieśmiałość?

Zdefiniowanie nieśmiałości nie jest zadaniem łatwym, ponieważ sama nieśmiałość odznacza się różnym stopniem i rodzajem objawów, które jej towarzyszą. Kontinuum nieśmiałości waha się od uczucia lekkiego skrępowania, poprzez nieuzasadniony lęk przed ludźmi aż do skrajnej nerwicy.

Dziecko nieśmiałe często:

• Chowa się za rodzica, gdy nieznajomy lub mało znany dorosły zwraca się do niego, np. mówi „dzień dobry”;
• Nie lubi być w centrum zainteresowania;
• W otoczeniu nieznanych osób spuszcza wzrok, zwłaszcza, gdy jest o coś zapytane;
• Ucieka do swojego pokoju przed gośćmi;
• Nie lubi zawierać nowych znajomości;
• Raczej obserwuje niż włącza się aktywnie w życie grupy.

Według ekspertów, prawdopodobnymi przyczynami nieśmiałości są:

• genetyczna predyspozycja,
• osłabiony związek rodzica z dzieckiem,
• niedostateczne opanowanie umiejętności społecznych,
• surowe i częste krytykowanie dziecka przez rodziców, rodzeństwo lub inne osoby,
• skrajne tendencje w systemie kar i nagród - zbyt wygórowane oczekiwania rodzicielskie względem dziecka lub zbyt częste nagradzanie dziecka.

Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, zwykle za pojawienie się nieśmiałości u dziecka nie odpowiada tylko jeden z nich. Pamiętać też trzeba, że geny, czyli uwarunkowania biologiczne wpływają na dziedziczenie pewnych predyspozycji do wystąpienia nieśmiałości, jednak nie determinują jej całkowicie. Tu rolę odgrywają dalsze uwarunkowania, jak i indywidualne cechy jednostki.

Rola czynnika społecznego – oddziaływanie rodziny

Rodzina stanowi pierwszą i najważniejszą grupę społeczną w życiu dziecka, wywierając duży wpływ na sposób jego funkcjonowania. To, co może sprzyjać pojawieniu się u dziecka nieśmiałości, to m.in. rodzaj wymagań stawianych dziecku, wygórowane oczekiwania rodziców - wzmacnianie poczucia niespełnienia standardów, niedostateczne przyswojenie umiejętności społecznych, np. wskutek braku wystarczających ilości kontaktu z rówieśnikami, przykre wspomnienia związane z odrzuceniem, ośmieszeniem, sygnały i emocje przejmowane od rodziców w pierwszych latach życia, skrajne tendencje w stosowaniu kar i nagród.

Przesadne obciążanie dziecka wymaganiami wpływa negatywnie na jego samoocenę, rodzi poczucie „gorszości” i brak pewności siebie. Niekorzystny wpływ może mieć również brak wymagań. W takim przypadku rozwój samodzielności będzie ograniczony i może wpływać na rozwój obrazu własnej osoby oraz prowadzić do ukształtowania się w dziecku przekonania, że nie potrafi sprostać wymaganiom stawianym przez społeczeństwo. Może to budzić u dziecka poczucie lęku i niepewności, a w konsekwencji prowadzić do nieśmiałości.

Podobnie rzecz ma się w przypadku stosowania kar i nagród. Niekorzystne jest zarówno przesadne karanie (zwłaszcza, za niemożliwość sprostania wygórowanym oczekiwaniom), jak i bezrefleksyjne chwalenie i nagradzanie. W pierwszym przypadku prowadzi to do poczucia lęku i niskiej samooceny, w drugim do bierności i braku inicjatywy.

Skutki nieśmiałości

Philip G. Zimbardo w książce pt. Nieśmiałość: co to jest? jak sobie z nią radzić?, określa nieśmiałość jako rodzaj upośledzenia psychicznego, które może okaleczyć człowieka w takim samym stopniu, jak kalectwo fizyczne, a jego skutki mogą być niszczycielskie:

• Nieśmiałość utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjaźni, czy radość z potencjalnie pozytywnych przeżyć.
• Przeszkadza w publicznej obronie własnych praw i wyrażaniu swoich opinii i wartości.
• Nieśmiałość sprawia, że inni nie doceniają naszych mocnych stron.
• Nieśmiałość przyczynia się do zakłopotania i nadmiernego przejmowania się swoimi własnymi reakcjami.
• Utrudnia precyzyjne myślenie i skuteczne porozumiewanie się.
• Nieśmiałości zazwyczaj towarzyszą takie negatywne stany, jak depresja, lęk i samotność.

Zimbardo pisze również, że być nieśmiałym to bać się ludzi, szczególnie tych, którzy z jakiegoś powodu są emocjonalnie zagrażający: obcych, z powodu ich nowości i nieprzewidywalności, czy osób posiadających władzę.

Jak pomóc nieśmiałemu dziecku?

Dziecko nieśmiałe, chociaż mało widoczne na tle nadpobudliwych czy niesfornych kolegów, powinno zostać objęte uwagą i odpowiednim oddziaływaniem pedagogicznym przez nauczyciela. Istotne jest aktywizowanie dziecka, włączanie we wspólne zabawy i dostrzeganie każdego przejawu aktywności i jej pozytywne wzmacnianie. Także rodzice mogą, poprzez właściwe działania, pomóc swojemu dziecku walczyć z nieśmiałością. W jaki sposób?

• Poświęcaj dziecku dużo czasu i uwagi, okazuj mu miłość i czułość.
• Chwaląc dziecko koncentruj się na jego osiągnięciach.
• Unikaj nadopiekuńczości i nadmiernego pobłażania, pozwól doświadczyć dziecku umiarkowanego niepokoju w nowych sytuacjach, nie biegnij natychmiast z pomocą na najmniejsze oznaki zmartwienia.
• Stopniowo oswajaj dziecko ze stresem.
• Wyznaczaj dziecku zadania na miarę jego możliwości i dołóż wszelkich starań, aby poczuło satysfakcję z własnych dokonań.
• Poćwicz z dzieckiem zachowania, które wiążą się z jego dużym lękiem (np. witanie się, zgłaszanie się do odpowiedzi).
• Stwarzaj okazję do nowych wyzwań, ale nie popychaj dziecka do nich siłą.
• Unikaj „etykietowania” malucha i staraj się nie nazywać go w jego obecności nieśmiałym. Zachęcaj dziecko do mówienia o sobie rzeczy pozytywnych.
• Przebywaj z dzieckiem wśród ludzi. Stwarzaj okazje do spotykania się z nieznanymi osobami i warunkami (teatr, kino). Prowokuj sytuacje, w których maluch nawiąże nowe znajomości i nabędzie społeczne umiejętności, niezależnie od tego jak bardzo czuje się szczęśliwy w samotności. 
• Ćwicz zachowania społeczne – typowe pozdrowienia, przedstawianie się, gdy ktoś zapyta itp.
• Nazywaj emocje – dziecko często nie potrafi zdefiniować tego co czuje. Podpowiedzmy mu to, nazywając co się z nim dzieje, np. „Widzę, że coś Cię niepokoi/czujesz się zawstydzony, niepewny itp. W pełni to rozumiem, ponieważ też w podobnej sytuacji czuję się tak jak Ty.” W ten sposób pokazujemy też, że problem dziecka nie jest odosobniony, że możemy wspólnie go rozwiązać.
• Pozwólmy na popełnianie błędów i uświadamiajmy, że nie ma ideałów.
• Nie porównujmy dziecka z innymi, nie starajmy się go ośmielać za wszelką cenę, by był jak jego koledzy. Tym sposobem nie tylko nie mobilizujemy go do zmiany, a wręcz potęgujemy jego lęk.
• Wykorzystaj bajkoterapię, np. „Bajka o szarym słowiku” autor: Paweł Księżyk

W pracy nad dziećmi nieśmiałymi potrzeba wiele czasu i cierpliwości. Wypada pamiętać, że każde dziecko jest indywidualne i trzeba je traktować jako odrębną, samodzielną jednostkę.

Bibliografia:
http://zdrowyprzedszkolak.pl/wychowanie/726/niesmiale-dziecko-jak-mu-pomoc.html

Zimbardo Philip G., Nieśmiałość: co to jest? jak sobie z nią radzić?, wyd.2, Warszawa 2000

Autor: Marta Cygan, psycholog, zespół Akademii Zdrowego Przedszkolaka